Województwo sandomierskie (XVI-XVIII w.) [MAPY]

Spis treści

Ukształtowanie powierzchni terenu >>>

Podział administracyjny >>>

Administracja kościelna >>>

Sieć drogowa >>>

Gęstość sieci osadniczej >>>

Puszcze i lasy >>>

Województwo sandomierskie w XVI w. – ukształtowanie powierzchni terenu [MAPA]

Województwo sandomierskie było regionem zróżnicowanym pod względem ukształtowania powierzchni. W jego granicach można było znaleźć zarówno krajobrazy charakterystyczne dla gór niskich (Góry Świętokrzyskie), wyżyn (Wyżyna Kielecka) jak i rozległych dolin rzecznych (dolina Wisły). Średnie wyniesienie terenu na terenie całego województwa wynosiło 212 m n.p.m., a powierzchnia terenu obniżała się z centralnie wyniesionego obszaru wyżynno-górskiego w kierunku doliny Wisły, w skali całego regionu przeciętnie z NW na SE. Najwyższym szczytem regionu była Łysica (612 m n.p.m.) w paśmie Łysogór w Górach Świętokrzyskich. Wysokość wzniesień w obrębie pogórza położonego w południowej części województwa nie przekraczała 600 m n.p.m. Najniżej położone miejsce (ok. 90 m n.p.m.) znajdowało się na północy województwa w dolinie Wisły, na granicy z województwem mazowieckim.

Województwo sandomierskie w XVI w. – podział administracyjny [MAPA]

Województwo sandomierskie obejmowało obszar o powierzchni 25 319 km kw., z czego większość ziem znajdowała się na lewym brzegu Wisły (ok. 65%). Region podzielony był na 7 powiatów, z których największą powierzchnią zajmował powiat sandomierski 6 001 km kw. (23,7%). Drugim pod względem rozmiarów był powiat radomski o powierzchni 5 235 km kw. (20,7%). W dalszej kolejności znajdowały się znacznie mniejsze powiaty: pilzneński 3 858 km kw. (15,2%), chęciński 3 076 km kw. (12,2 km kw.), wiślicki 2 965 km kw. (11,7%), opoczyński 2 401 km kw. (9,5%) oraz najmniejszy powiat stężycki 1 782 km kw. (7,0%).

Województwo sandomierskie w XVI w. – administracja kościelna [MAPA]

Województwo sandomierskie znajdowało się w granicach 4 diecezji kościoła rzymskokatolickiego. Największy obszar zajmowały grunty należące do diecezji krakowskiej (20 342 km kw., ok. 78,3%) oraz gnieźnieńskiej (5 551 km kw., ok. 21,4%). Niewielkie fragmenty na północy i południu województwa, wliczane były odpowiednio do diecezji poznańskiej (58 km kw., ok. 0,2%) oraz przemyskiej (21 km kw., ok. 0,1%). 

W obrębie województwa sandomierskiego największym archidiakonatem pod względem zajmowanej powierzchni był Archidiakonat Kurzelowski (diecezja gnieźnieńska) obejmujący powierzchnię 5 400 km kw. (20,8% powierzchni całego województwa). W dalszej kolejności znajdował się Archidiakonat Krakowski (diecezja krakowska) 3 979 km kw., 15,3%, Archidiakonat Sandomierski (diecezja krakowska) 3 660 km kw., 14,1%, Prepozytura Kielecka (diecezja krakowska) 2 901 km kw., 11,2%, Archidiakonat Sądecki (diecezja krakowska) 2 842 km kw., 10,9%, Dziekanat Kielecki (diecezja krakowska) 2 551 km kw., 9,8%, Archidiakonat Lubelski (diecezja krakowska) 1 417 km kw., 5,5%, Archidiakonat Zawichojski (diecezja krakowska) 1 003 km kw., 3,9% i Prepozytura Tarnowska (diecezja krakowska) 573 km kw., 2,2%. Pozostałe archidiakonaty, wchodzące w granice województwa sandomierskiego nie obejmowały więcej niż 1% jego powierzchni. 

Archidiakonaty dzieliły się na dekanaty. W skali całego województwa sandomierskiego największą powierzchnię zajmował dek. kurzelowski (5 408 km kw., 20,8% powierzchni całego województwa). W dalszej kolejności można wskazać dekanaty sandomierski (3 660 km kw., 14,1%), kielecki (2 901 km kw., 11,1%), stężycki (1 447 km kw., 5.6%), zwoleński (1 417 km kw., 5,5%), radomski (1 104 km kw., 4,3%), ropczycki (1 096 km kw., 4,2%), kijewski (1 070 km kw., 4,1%), mielecki (1067 km kw., 4,1%), opatowiecki (1 054 km kw., 4,0%) czy też zawichojski (1 003 km kw., 3,8%). 

W granicach XVI-wiecznego województwa sandomierskiego znajdowało się 395 parafii. Ku diecezji krakowskiej ciążyło aż 81% wszystkich ośrodków parafialnych, 18,7% natomiast przypadało na diecezję gnieźnieńską a 0,2% na diecezję poznańską. W przypadku archidiakonatów największy odsetek liczby parafii znajdował się w archidiakonacie krakowskim (21,2%), następnie kurzelowskim (18,5%), sądeckim (14,7%) i sandomierskim (12,6%). W przypadku dekanatów pod względem liczby parafii dominowały dekanat kurzelowski (18,5%) oraz dekanat sandomierski (12,6%).

Województwo sandomierskie w XVI w. – sieć drogowa [MAPA]

Sieć drogowa w połowie XVI w. nie pokrywała w równym stopniu całego województwa sandomierskiego. Poszczególne trakty przebiegające przez ten region obsługiwały albo transport lokalny lub też ruch tranzytowy, którego natężenie było uwarunkowane porą roku oraz aktualnymi warunkami atmosferycznymi. Główne gościńce łączyły duże miasta regionu z innymi ośrodkami miejskimi Korony i Litwy. Jako przykłady można wskazać trakt Kraków–Poznań/Toruń przebiegający przez obszar województwa sandomierskiego przez miejscowości Secemin, Kurzelów, Przedbórz z odgałęzieniem na Żarnów, Opoczno czy też trakt Kraków–Warszawa przebiegający przez Małogoszcz, Radoszyce, Końskie, Opoczno, Odrzywół i dalej na północ w kierunku Nowego Miasta. 

Gęstość dróg nie była wszędzie taka sama. Największym zagęszczeniem dróg cechował się powiat stężycki (pow. 25 km/100 km kw.), następnie powiaty północne i zachodnie (20–25 km/100 km kw.) a najmniejszą powiaty sandomierski i pilzneński (pon. 25 km/100 km kw.).

Miejscowości na obszarze województwa sandomierskiego można ze sobą porównać także pod kątem roli, jaką odgrywały w koncentracji komunikacji drogowej w poł. XVI w. W tym celu zbadaliśmy, ile dróg głównych i lokalnych koncentrowało się w danej miejscowości. Drogom głównym skupiającym się lub przebiegające przez daną miejscowość nadano wagę „3”, natomiast drogom lokalnym wagę „1”. Zróżnicowanie wag pozwaliło oddzielić węzły o charakterze lokalnym od tych tranzytowych i ponadregionalnych. Analiza wskazała, że bardzo dużym węzłem komunikacyjnym było Opoczno, gdzie koncentrowało się aż 6 głównych gościńców. Do grupy dużych węzłów drogowych zaliczono Przedbórz, Wiślicę  oraz Radom. Węzłami o średniej wielkości były liczne miejscowości rozmieszczone na całym obszarze województwa, gdzie możemy znaleźć takie miasta jak m.in. Sandomierz, Opatów, Małogoszcz, Końskie, Stężycę, Kozienice, Tarnów i Pilzno. 

Województwo sandomierskie w XVI w. – gęstość sieci osadniczej [MAPA]

Przestrzenne zróżnicowanie osadnictwa w województwie sandomierskim w połowie XVI wieku cechowało się wyraźną koncentracją zasiedlenia w dolinie Wisły, w dolinach dolnych odcinków jej głównych dopływów oraz w północnej części województwa. Duże zagęszczenie osad, powyżej 15 lokalizacji na 100 km kw. można wskazać w rozległym płacie ziem między zachodnią granicą województwa, dalej Wiślicą, Nowym Korczynem a Połańcem z odchyleniem na północ do Buska, Szydłowa oraz na południe w pasie przez Opatowiec, Żabno Tarnów i Tuchów. Na wschodzie wyraźnie zaznacza się obszar gęstego osadnictwa skupiający się w rejonie stołecznego Sandomierza, Zawichostu, Osieka a dalej na północny zachód w rejonie miast Opatów, Śćmielów, Słup Nowy aż do Bodzęcina. Na północy osiedla ludzkie koncentrowały się w szerokim pasie między Radomiem na wschodzie a Opocznem i Żarnowem na zachodzie. Mniejsze płaty można wskazać w sąsiedztwie większości miast na terenie całego województwa sandomierskiego m.in. na obszarze powiatu stężyckiego czy też w strefie podgórskiej w rejonie Dębicy, Ropczyc i Strzeżowa. 

Województwo sandomierskie w XVI w. – puszcze i lasy [MAPA]

Jedna trzecia powierzchni województwa sandomierskiego (ok. 33%) była zajęta przez puszcze i lasy. Największy odsetek powierzchni tereny leśne zajmowały w powiecie opoczyńskim (ponad 44%), chęcińskim (ponad 42%) oraz radomskim (40%). Lesistośćcią zbliżoną do średniej dla całego województwa charakteryzowały się powiaty sandomierski (ok. 36%) oraz stężycki (prawie 34%). Najbardziej wylesionymi ziemiami były powiaty pilzneński oraz wiślicki, w których lasy stanowiły około 17% wszystkich gruntów. 

Tereny leśne i puszczańskie w granicach województwa sandomierskiego posiadały w niektórych regionach nazwy własne. Tak oto rozległe lasy w widłach Wisły i Sanu nazywano zbiorczo Puszczą Sandomierską. Na południe od niej, między Sędziszowem a Główówem leżała niewielka Puszcza Bratkowska. Na zachód od Tarnowa w kierunku granicy z województwem krakowskim położony był płat lasów znany jako Puszcza Radłowska. W międzyrzeczu Wisły i Żabnicy lasy nazywano mianem Puszczy Mędrzechowskiej. Na lewym brzegu Wisły, między dolinami Koprzywianki i Czarnej znajdowała się Puszcza Rytwińska, przechodząca w kierunku północno-zachodnim w Puszczę Szydłowską. Rozległy kompleks leśny znajdował się na północnym przedpolu Gór Świętokrzyskich i ciągnął się szerokim pasem od Wisły na wschodzie, wzdłuż doliny Kamionki i dalej na zachód, gdzie nosił nazwę Puszczy Przedborskiej. W północnej części województwa, między Radomiem a doliną Wisły rozciągała się Puszcza Jedlińska, przechodząca już na prawym jej brzegu w Puszczę Stężycką. 

MAPY POWSTAŁY NA PODSTAWIE:

Mappa Szczegulna Woiewodztwa Sandomierskiego Zrządzona Z Innych Wielu Mapp Mieyscowych Tak Dawniey Jak I Swiezo Odrysowanych Tudziesz Goscincowych I Niewątpliwych Wiadomosci, Wszystko Według Reguł Geograficznych i Obserwacyi Astronomicznych, 1:225 000, 1791

Karta Dawnej Polski, Charzanowski W., 1:300 000

Atlas Źródeł i Materiałów do Dziejów Dawnej Polski: www.atlasfontium.pl

Pałucki W.,1993, Atlas Historyczny Polski, Województwo sandomierskie w drugiej połowie XVI wieku, IH PAN

Topograficzna Karta Królestwa Polskiego: www.bg.uwb.edu.pl

Europa w XVIII w. - www.mapire.eu

Mapa Topograficzna Polski 1:100 000, WIG

Geoportal: www.mapy.geoportal.gov.pl