Górzno – plan miasta (XVIII w.)

Obwarowania miejskie

„...Górzno, mimo że posiadało bramy miejskie, nigdy nie było otoczone murami (...). Miasto zamiast murów miało częściowe obwałowania ziemne. O wałach miejskich mówią dokumenty średniowiecze, księga miejska, jak i wizytacje z 1763 r. i 1805 r. (...) Fakt, że Górzno nie miało murów obronnych tylko wały ziemne, sprzyjał nieskrępowanemu rozwojowi przestrzennemu miasta...”.

Komentarz: Lokalizacja wałów ziemnych jest obecnie nieznana. W oparciu o analizę podziału katastralnego miasta oraz ukształtowania powierzchni terenu można postawić hipotezę, że lokalizacja wałów ziemnych może pokrywać się z przebiegiem XVIII-wiecznej ulicy Tylnej (dziś ul. 11 Listopada). 

Rynek

„...Górzno w XVIII w. było miastem o kształcie typowej owalnicy usytuowanej na osi szlaku handlowego z Mazowsza do ziemi chełmińskiej. Reliktem tego założenia był wydłużony rynek i dwie bramy miejskie. Oś komunikacyjna północno-wschodnia i południowo-zachodnia powstała później...”. 

„...Miejscem centralnym w mieście był rynek założony na planie prostokąta. Wokół rynku stały drewniane, parterowe domy mieszkalne, w większości konstrukcji zrębowej. Wszystkie zabudowania kryte były słomą. Zabudowa rynku przetrwała w niezmienionym stanie do pożaru miasta w 1773 r. Po pożarze odbudowane domy mieszkalne były nadal drewniane, ale kryto je już gontem lub dachówką. Wybudowano wówczas niewielki ratusz. Wypada podkreślić, że w XVIII w. rynek w Górznie posiadał bruk, co było w owym czasie rzadkością, nie miały go przecież o wiele większe od Górzna miasteczka centralnej Polski...”.

„...Zwierzęta i towary sprzedawano na rynku. Towary wykładano na drewnianych, przenośnych ławach (straganach). Obok kramów piekarzy i rzeźników stały znacznie bardziej cenione stragany szewców, krawców i kuśnierzy. Można było nabyć nie tylko zwykłe trepy, spodnie, kaftany, sukmany ale też lepszego gatunku buty, kamizele, żupany i baranie kożuchy. Czasami na rynku pojawiał się sprzedawca ludowych wizerunków Matki Boskiej Częstochowskiej...”.

„...Górzno posiadało sporo pustych placów stanowiących niejednokrotnie smutną pozostałość po zniszczeniach wojennych. Jednak w końcu lat 70-tych XVIII w. liczba pustych placów zmalała radykalnie, co może świadczyć o powrocie do normalizacji życia gospodarczego w mieście...”.

Komentarz: Źródła wzmiankują o istnieniu w Górznie małego ratusza i wieży w której osadzano więźniów (nie mylić z szubienicą, która znajdowała się na zachód od miasta na wzgórzu przy drodze do Szczutowa i Gołkowa). Analiza dostępnych materiałów źródłowych i kartograficznych, wskazuje, że być może ratusz znajdował się na wschodniej pierzei rynku, w miejscu gdzie obecnie znajduje się pomnik poległych w II wojnie światowej. 

Przedmieścia

„...Najstarszym i największym było przedmieście położone za Bramą Chełmińską. Wspomina się je w wizytacji z 1605 r. (...). Na przedmieściu stało 12 zabudowań, a jego powstanie i rozwój świadczą o znaczeniu traktu brodnickiego dla życia gospodarczego miasta. Nieco późniejszy rodowód posiadało przedmieście usytuowane przy trakcie mazowieckim. Nie miało ono jednak tego znaczenia co poprzednie i było znacznie mniejsze, gdyż liczyło w 1772 r. zaledwie 5 domostw. W 2 połowie XVIII w. w okolicach pojawia się i rozwija nowe osadnictwo. Nowe „wybudowania” powstały m.in. przy drodze szczutowskiej, w tzw. „parowie miejskim”, przy drodze do młyna i w okolicach Świniarek oraz Wapionki. Wszystkie budynki na przedmieściach i wybudowaniach, podobnie jak w samym mieście, wznoszono z drzewa. Drewno było budulcem łatwo dostępnym – przecież pod Górznem rozpościerały się duże połacie lasów (Ruda, Karw). Prawie wszystkie domy mieszkalne posiadały konstrukcję zrębową, zwaną też często szachulcem. Ściany uszczelniano gliną zmieszaną z mchem lub słomą. Domy stawiano najczęściej bezpośrednio na belkach, ułożonych na wyrównanym klepisku. Kryto je dachem słomianym czterospadowym. Sprzyjało to, niestety, częstym pożarom...”.

Górzno – plan miasta z II poł. XVIII w. (próba rekonstrukcji)

Ulice, drogi i trakty miejskie

„...Analogicznie jak w średniowieczu z rynku wybiegały ulice, które poza zabudowaniami miejskimi przechodziły w trakty. Z miasta wiodły cztery główne drogi. Miejska-zaborowska przechodziła w trakt chełmiński, który przez Zaborowo, Radoszki wiódł do Brodnicy, a w przeciwnym kierunku do Lidzbarka. Przy końcu ulicy prowadzącej do drogi zaborowskiej znajdowała się brama miejska zwana Bramą Chełmińską. Za bramą tą od drogi zaborowskiej prowadziła droga do Rudy. Wiodła ona wzdłuż brzegu jeziora Górzneńskiego i zwana była drogą rudnicką. Za miastem w przeciwnym kierunku rozgałęziały się drogi do Gołkowa i Szczutowa. W kierunku wschodnim prowadził przez przesmyk między jeziorami: Górzneńskim i Młyńskim trakt brynicki. Ulica, wybiegająca z rynku, zw. ul. Freta (Fryta) była podobnie jak rynek ulicą brukowaną. Łączyła się już za bramą miejską zw. Bramą Mazowiecką z ulicą Tylną, biegnąca prostopadle do ul. Freta. Z kolei ul. Tylna przechodziła w drogę płociszewską, od której odchodziła droga do Lubowidza. W mieście znajdowało się ponadto szereg mniejszych ciągów ulicznych, jak: droga browarna z ulicą św. Anny, droga przykopowa i most o tej samej nazwie, droga średnia „ku oberczynkom”, ścieżka do studni miejskich, ścieżka między ogrodami itp. Na początku 2 połowy XVIII w. wyznaczono jeszcze nową drogę do Świniarek (...).”

„...Z różnych fragmentarycznych opisów miasta wynika, że poza rynkiem najważniejszą ulicą była ul. Freta. Ulica ta wiodła z rynku poprzez Bramę Mazowiecką do kościoła usytuowanego na wzgórzu zamkowym zwanym czasami „Kopcem”. Na wzgórzu do połowy XVIII w. sterczały jeszcze kikuty murów po spalonym w 1628 r. zamku biskupów płockich. Nieopodal wznosił się drewniany, niewielki kościółek parafialny pod wezwaniem Św. Krzyża, wzniesiony sumptem prepozyta Wojciecha Ślęckiego. W wizytacji z 1763 r. jak zauważono wcześniej wspomina się, że był on już znacznie zniszczony i nadawał się do rozbiórki (...). Tym razem wzniesiono kościół murowany, a do jego budowy wykorzystano cegły z ruin pobliskiego zamku (...). Ulica Freta, jak na czasy średniowiecza, kiedy została wytyczona, była ulicą szeroką. Po lewej stronie wznosiły się cztery drewniane domy z ogrodami w głębi. Poza nimi grunt należał już do plebanii. Stały na nim wzdłuż ulicy: dom drewniany, karczma zwana później starą, ponieważ tuż obok wybudowano, już w czasach pruskich, nową karczmę oraz jeden z czterech drewnianych budynków, usytuowanych prostopadle do ul. Freta. Ogród czwartego z rzędu budynku stykał się z traktem lidzbarskim. Przy karczmie znajdował się wjazd na teren obejścia plebanii. Po przeciwległej stronie, u zbiegu ulic Freta i Tylnej, znajdowała się stara szkoła i dom organisty...”. 

Grunty kościelne tzw. „Poświętne”

„...Duża część gruntów w Górznie zajmowały w XVIII stuleciu dobra kościelne. Na gruntach proboszczowskich tzw. „Poświętnym”, mieszczącym się między ulicą Freta a traktem lidzbarskim, znajdowały się zabudowania plebańskie. Budynek plebanii zbudowany na wzniesieniu posiadał od frontu arkadowy ganek. Tuż obok znajdowały się dwie obory i stodoły. Nieco dalej usytuowana była drewniana wikariatka. We wschodniej części Poświętnego, na samej skarpie opadającej do jeziora, wznosiła się kapliczka, bądź jak kto woli, kościółek Św. Anny (...). W części zachodniej Poświętnego, graniczącego ze zwartą zabudową miejską, usytuowany był duży plac, na którym wznosił się drewniany budynek browaru. W jego wnętrzu znajdowało się pomieszczenie do suszenia słodu, kotły browarne oraz pomieszczenia piwniczne z kadziami warzelniczymi. Wiadomo też, że zanim pobudowano gorzelnię, w browarze pędzono wódkę. Była ona ponadto pędzona w gorzelniach Szczutowa i Cienkusza. Lustracja z 1789 r. podaje, że czynsz dzierżawny z tych gorzelni wynosił 3200 zł. Za browarem w kierunku plebanii usytuowane było wspomniane schronisko dla biedaków zw. domem „Ozd”. Znajdowali w nim schronienie żebracy pozostający na usługach kościoła. W pobliżu przytułków były zabudowania komorników...”.

„...Od południa przylegał do Poświętnego przykościelny cmentarz parafialny. Z cmentarzem graniczyło także, wcześniej wzmiankowane, obejście szkoły parafialnej i zarazem organistówki. Organistą i rektorem szkoły do 1752 r. był Franciszek Wronkowski. Po jego śmierci funkcje te przejął Franciszek Morgalski. Do kościoła górzneńskiego Św. Krzyża należały ponadto dwa niewielkie domy usytuowane zaraz za murem szpitalnym przy ul. Tylnej. Kościół, o czym świadczy już wzmiankowano, posiadał wiele gruntów ornych. Prócz ról w Szczutowie dysponował aż sześcioma włokami w Górznie, poza tym miał ogrody, łąki, pastwiska i jezioro (Młyńskie)...”.

Zabudowa gospodarcza

„...O rozwoju gospodarczym Górzna w XVIII w. świadczą czynne w tym czasie „fabryki”, jak wówczas nazywano młyny, rzeźnie, browary, gorzelnie, cegielnie itd. W Górznie, niezależnie od browaru i gorzelni plebańskiej mieszczanie posiadali własne browary. Pod koniec XVIII w. było ich siedem. Niektóre z  nich wzmiankowane są w księdze radzieckiej (...). W mieście już od czasów lokacji znajdował się młyn zbożowy. W 1724 r. biskup płocki przekazał młyn ten w dzierżawę Maciejowi Markowskiemu. Prawdopodobnie był jeszcze pod miastem drugi młyn (tartak). Wspominają o nim przywileje lokacyjne. Nie ma pewności, czy istniał w XVIII w., gdyż źródła milczą na jego temat. Młyn w Wapionce według H. Plehna został zbudowany w 1766 r. Był to jednak młyn zbożowy. Jego właścicielem został na mocy kontraktu zawartego z biskupem płockim niejaki Nowieński. 110 lat później młyn ten przeszedł pod zarząd miasta. Górzno posiadało również własną cegielnię usytuowaną przy drodze wiodącej do folwarku Świniarki. W 1764 r. mówi się o niej jako o nowo zbudowanej...”.

Ujęcia wody i czystość miasta

„...Źródłem częstego rozprzestrzenienia się chorób zakaźnych w tym czasie było nieprzestrzeganie higieny i brak ujęć wody pitnej. Górzno aczkolwiek było miastem małym i położonym nad jeziorem, posiadało studnie miejskie, a niejednokrotnie studnie prywatne (...).

„...Rynek i cztery główne ulice miasta oczyszczano dorywczo, nierzadko na osobistą interwencję burmistrza. Nie ma się więc czemu dziwić, że w mieście unosił się fetor. Powiększały go wyziewy z bagien podmiejskich i stawu w którym pojono bydło. Należy dodać, że przecież większość mieszkańców zajmowała się rolnictwem i hodowlą. Hodowano głównie było i owce, w mniejszej ilości świnie, które przez większą część roku wypasano w okolicznych lasach. Przepędzanie bydła i owiec powiększało zanieczyszczanie miasta. W tych okolicznościach rynsztok miejski prowadzący z rynku do jeziora nie tylko nie odprowadzał zanieczyszczeń, ale nie bagrowany stawał się źródłem dodatkowych wyziewów...”.

Szpital miejski

„...Górzno w XVIII w. posiadało dwie ochronki, szpital (...) oraz przytulisko, tzw. dom „Ozd” (...). Budynki miejskie usytuowane po prawej stronie ulicy Freta dochodziły aż do szpitala wzniesionego na narożniku ulic Freta i Tylnej. Drewniany szpital dla 6 ubogich był fundacją prywatną dziedzica na „Świętem” (Księtem) Walentego Rumockiego. Szpital posiadał na swoim uposażeniu niewielki ogród przyszpitalny, łan ziemi oraz legat pieniężny...”.

Literatura i źródła:

Mietz A., Pakulski J., 1989, Górzno. Zarys dziejów

Mapa Prus Wschodnich Schröttera, 1796-1802